Budynek PAST-y
Gmach PAST-y (Polskiej Akcyjnej Spółki Telegraficznej) – pierwszy warszawski wysokościowiec powstały jeszcze w czasach zaboru rosyjskiego, zaprojektowany przez Bronisława Brochwicz-Rogoyskiego. Zbudowany został na ulicy Zielnej w latach 1906-1908 dla szwedzkiego Towarzystwa Akcyjnego Telefonów „Cedergren”, jako drugi budynek centrali telefonicznej.
Był to wtedy najwyższy budynek w całym Imperium Rosyjskim, najwyższy mieszkalny w Europie, oraz jedna z pierwszych tego typu konstrukcji żelbetowych na kontynencie. Po wygaśnięciu koncesji w 1922 r. budynek przejęła Polska Akcyjna Spółka Telegraficzna i dzięki temu znany jest on do dziś jako PAST-a.
W czasie wojny budynek PAST-y zasłynął z zaciętych walk jakie toczyły się o niego podczas Powstania Warszawskiego. Budynek był bardzo silnie broniony przez Niemców. Walki powstańcze o zdobycie gmachu trwały od 2 do 20 sierpnia. Zostały zakończone sukcesem, jednak sama konstrukcja została bardzo poważnie zniszczona.
9 listopada 2000 został przekazany środowiskom kombatanckim, w których imieniu budynkiem administruje Fundacja Polskiego Państwa Podziemnego.
Zdobycie PAST-y w Powstaniu Warszawskim
Zdobycie gmachu PAST-y (Polskiej Akcyjnej Spółki Telefonicznej) to jedna z najbardziej pamiętnych i symbolicznych akcji Powstania Warszawskiego. Walki o budynek trwały od 2 do 20 sierpnia 1944 roku, angażując wielu bohaterów walczących o wolność stolicy.
Budynek PAST-y, zlokalizowany w centrum Warszawy, był kluczowym obiektem dla niemieckiego okupanta. Wewnątrz znajdowała się nowoczesna centrala telefoniczna, która zapewniała łączność na terenie Generalnego Gubernatorstwa oraz bezpośrednie połączenia z Berlinem i frontem wschodnim. Już od 1943 roku Niemcy przygotowywali się do obrony tego obiektu, budując bunkry i wzmacniając załogę.
W momencie wybuchu powstania budynek PAST-y był broniony przez ponad 150 dobrze uzbrojonych żołnierzy Wehrmachtu i SS. Dowódca batalionu „Kiliński”, rotmistrz Henryk Roycewicz „Leliwa”, zmuszony był odwołać pierwszy szturm planowany na 1 sierpnia z powodu silnego niemieckiego oporu. 3 sierpnia powstańcy starli się z niemiecką odsieczą zmierzającą do PAST-y. Dzięki użyciu butelek zapalających i granatów, udało im się powstrzymać kolumnę niemieckich pojazdów opancerzonych i zmusić przeciwników do odwrotu.
W dniach 4-6 sierpnia powstańcy podjęli kolejne próby zdobycia budynku, atakując z kamienic przy ul. Zielnej. Doprowadzili do odcięcia wody i zasilania w budynku, ale mimo to szturmy nie przyniosły ostatecznego sukcesu. Między 6 a 12 sierpnia zacieśniono powstańcze placówki wokół PAST-y, odcinając kable telefoniczne w studzience na rogu Królewskiej i Marszałkowskiej. Kolejne szturmy, mimo użycia piatów i butelek zapalających, nie przyniosły oczekiwanych rezultatów.
Nocą z 12 na 13 sierpnia aliancki zrzut broni w rejonie Śródmieścia wzmocnił powstańców. 13 sierpnia udało im się zająć strategiczny obiekt przy ul. Królewskiej 16, zatrzymując niemiecką kolumnę z zaopatrzeniem i nową załogą dla PAST-y. Był to kluczowy moment w walkach o gmach, gdyż pozwolił na całkowite odcięcie niemieckiej załogi od wsparcia.
19-20 sierpnia powstańcy przeprowadzili decydujący szturm, gromadząc setki litrów paliwa, które przynosili z Poczty Głównej przy Placu Napoleona. Użyli motopompy do podania mieszanki benzyny i ropy, podpalając kolejne piętra budynku. Niemcy, zmuszeni przez płomienie, schronili się w piwnicach.
20 sierpnia 1944 roku budynek PAST-y został ostatecznie zdobyty. Powstańcy wzięli do niewoli 115 Niemców. Dowódca batalionu „Kiliński”, rotmistrz „Leliwa”, wspominał, że Niemcy wychodzili złamani i półprzytomni od dymu, ognia i strachu. Biało-czerwona flaga została rozwinięta na szczycie gmachu, symbolizując zwycięstwo i wolność. To zwycięstwo było jednym z najbardziej symbolicznych momentów Powstania Warszawskiego, pokazując determinację i heroizm walczących o wolność Warszawy.
